Αισχύλος: Πατήρ Πάσης Τραγωδίας

O Αισχύλος, δραματικός ποιητής, γεννήθηκε το 525-4 π.Χ. στην Ελευσίνα. Ήταν γόνος του ευγενή γαιοκτήμονα κι ιερέα Ευφοριώνα, που καταγόταν από μεγάλη γενιά ευπατριδών.

Δε ξέρουμε από πιο γένος ευπατριδών καταγόταν, όμως οι ευπατρίδες ρύθμιζαν τις τελετουργίες των μυστηρίων και εικάζεται πως ήταν γνώστης των Ελευσινίων Μυστηρίων.

Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου και την ανακήρυξη της Δημοκρατίας ζούσε στην Αθήνα. Τα Ελευσίνια Μυστήρια τονε βοήθησαν στην ανάπτυξη του θρησκευτικού συναισθήματος και στάθηκε ο αληθινός δημιουργός κι ο αναμορφωτής του αρχαίου θεάτρου. Η ευγενική καταγωγή, η αριστοκρατική ανατροφή, η δημοκρατική ελευθερία, το θρησκευτικό-μυστικιστικό περιβάλλον της Ελευσίνας (λατρεία Δήμητρας-Περσεφόνης) κι οι μεγάλοι εθνικοί αγώνες των Ελλήνων εναντίον των βαρβάρων, συντέλεσαν ώστε να διαπλαστεί ο ευσεβής και γενναίος χαρακτήρας και το υψηλό φρόνημα που τον διέκρινε. Για την υπόλοιπη οικογενειακή του κατάσταση γνωρίζουμε ακόμα, πως εκτός από τον Κυναίγειρο είχε κι άλλον αδερφό, τον Αμεινία.
     Για τη μόρφωσή του δεν έχουμε καμιά θετική πληροφορία. Αν κρίνει όμως κανείς από τα έργα του, πρέπει να 'χε βαθιά γνώση των "Επών" του Ομήρου, καθώς και των διδακτικών επών. Από τους λυρικούς, που φαίνεται να γνώριζε καλά, ο Σόλωνας επέδρασε ιδιαίτερα στην ποιητική του καλλιέργεια. Με προθυμία πήρε μέρος σε όλους τους αγώνες εναντίον των Περσών. Στο Μαραθώνα (490 π.Χ.) με πολλά τραύματα, λιπόθυμος μεταφέρθηκε από τη μάχη, ενώ ο αδερφός του Κυναίγειρος με τον ηρωικό του θάνατο προκάλεσε το θαυμασμό όλων. (Ο Κυναίγειρος έμεινε γνωστός χάρη στον υπέροχο μύθο για την μάχη του Μαραθώνα, που τον θέλει να θυσιάζεται πάνω στο πάθος του να κρατήσει ένα περσικό πλοίο με τα δόντια, ενώ του έχουνε κόψει και τα δυο χέρια. Ο άλλος αδερφός του ο Αμεινίας θεωρήθηκε ο γενναιότερος πολεμιστής στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, γιατί εμβόλισε τη περσική ναυαρχίδα και σκότωσε τον Πέρση ναύαρχο). Επίσης πολέμησε στη Σαλαμίνα (480 π.Χ.) και στις Πλαταιές (479 π.Χ.). Ο Παυσανίας προσθέτει τη ναυμαχία στο Αρτεμίσιο, χωρίς να μπορεί ν' αποδειχτεί ο ισχυρισμός αυτός.
     Πολλοί πιστεύουν ότι είχε μυηθεί στα Μυστήρια, με αφορμή σχετικό χωρίο του Αριστοτέλη. Δεν είναι βέβαιο τι ακριβώς εννοεί ο φιλόσοφος στα "Ηθικά Νικομάχεια" όταν αναφέρει πως ο Αισχύλος κατηγορήθηκε για αποκάλυψη των Μυστηρίων κι ότι στη σχετική απολογία του είπε ότι δε γνώριζε πως αυτά δεν έπρεπε να τα πει. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς γράφει πως αθωώθηκε γιατί απόδειξεν ότι δεν ήταν μυημένος. Πάντως η ψυχοσύνθεσή του ήταν βαθιά θρησκευτική και πατριωτική. Η επίδραση των μεγάλων ιστορικών γεγονότων της εποχής του είναι φανερή στη πεποίθησή του για την υπεροχή της δικαιοσύνης και στις ιδέες του σχετικά με το θείο.
     Παρουσιάστηκε νωρίς στους δραματικούς αγώνες, στην 70η Ολυμπιάδα (499-6 π.Χ.), σ' ηλικία 25 χρονών περίπου, όταν διαγωνίστηκε εναντίον των δραματικών ποιητών, Φρυνίχου, Πρατίνα και Χοιρίλου, που 'ταν παλιότεροι. Σύμφωνα με κάποιο θρύλο, ο Διόνυσος παρουσιάστηκε στο νεαρό Αισχύλο και τονε παρακίνησε να καταπιαστεί με την τραγωδία. Επί 15 χρόνια δε κατόρθωσε να πάρει καμία νίκη. Για λίγα χρόνια, όπως φαίνεται, δεν πήρε μέρος σε κανέναν αγώνα. Ίσως πάλαιψε να κατακτήσει τη Τέχνη του, να κυριαρχήσει στα μυστικά της, ν' αλλάξει ορισμένα πράγματα όπως θα δούμε. Ίσως πάλι και να 'θελε να κατασταλάξει μέσα του ο σάλαγος της πρώτης εκείνης μεγάλης νίκης του Ελληνισμού, δηλαδή των ελευθέρων ανθρώπων εναντίον του δεσποτισμού της Ανατολής, να βγάλει τ' αναγκαία συμπεράσματα και να παρακολουθήσει τις πολιτικές εξελίξεις που γίνονταν στην Αθήνα.
     Από τα επιγραφικά στοιχεία που διαθέτουμε, η 1η του νίκη στους δραματικούς αγώνες των Μεγάλων Διονυσίων σημειώνεται το 484 π.Χ. Από τότε γίνεται ο κυρίαρχος της τραγικής σκηνής. Κερδίζει άλλες 12 φορές όσο ζει και 24 μετά το θάνατό του. Στο λεξικό Σουίδα αναφέρονται 28 νίκες, γεγονός που οδηγεί στην υπόθεση ότι έργα του κέρδισανε 1η θέση και μετά θάνατον, εφόσον βέβαια ο αριθμός 28 είναι σωστός. Το 472 π.Χ. νίκησε στην Αθήνα με του "Πέρσες". Το 468 π.Χ. διαγωνίστηκε με το νεαρό τότε Σοφοκλή, -που για πρώτη φορά συναγωνιζόταν στο θέατρο- και πήρε τη 2η θέση, γιατί κριτές του αγώνα ήταν ο Κίμων κι οι 9 συστράτηγοί του, που 'χανε τότε γυρίσει από νικηφόρα εκστρατεία στη Θράκη κι όχι οι 5 αγωνοδίκες που κληρώνονταν.
     Ο αγώνας πάντως ήταν σκληρός και το κοινό είχε μοιραστεί σε δυο αντίπαλα στρατόπεδα. Αλλά τον επόμενο χρόνο (467 π.Χ.) νίκησε με τη Θηβαϊκή 3λογία και το σατιρικό δράμα, "Σφιγξ" και το 458 π.Χ. με την "Ορέστεια" και το σατιρικό δράμα "Πρωτεύς". Από τότε μοιράζονταν αλληλοδιαδόχως τις νίκες.

   "Επί άρχοντα Φιλοκλέους, Ολυμπιάδι ογδοηκοστή, πρώτος Αισχύλος Αγαμέμνονι, Χοηφόροις, Ευμενίσει, Πρωτεί σατυρικώ, εχορήγει Ξενοκλής Αφινδεύς".

     Στην ακμή της ζωής του ταξίδεψε στη Σικελία, στην αυλή του Ιέρωνα, ενός ισχυρού άρχοντα, φίλου των Γραμμάτων και των Τεχνών, που καλούσε μεγάλους καλλιτέχνες της εποχής του στις Συρακούσες. Εκεί πιθανολογείται ότι παρουσίασε 2η φορά τους "Πέρσες". Ήτανε προσκεκλημένοι επίσης -κι αυτοί κατά τη συνήθεια της εποχής- ο Πίνδαρος κι ο Σιμωνίδης. Εκεί έγραψε τη τραγωδία "Αιτναίαι", προς τιμή της πόλης Αίτνας, που 'χεν ιδρύσει ο Ιέρωνας. Την έκτισε στα ερείπια της καταστραμμένης Κατάνης, απ' το ηφαίστειο Αίτνα.
     Ταξίδεψε και 2η φορά στη Σικελία πιθανόν εξαιτίας της διαφωνίας του με το αθηναϊκό κοινό -όπως παρουσιάζεται σ' ένα χωρίο στους "Βατράχους" του Αριστοφάνη. Πιθανός λόγος που έφυγε, ήταν γιατί κατηγορήθηκε ότι αποκάλυψε τα Ελευσίνια Μυστήρια από τη σκηνή. Αθωώθηκε, βέβαια, γιατί δεν ήταν μυημένος σ' αυτά, όμως η πίκρα για την άδικη κατηγορία έμεινε. Λέγεται επίσης ότι έφυγε στις Συρακούσες, γιατί νικήθηκε από το Σιμωνίδη σ' αγώνα ελεγείας αφιερωμένης στους νεκρούς του Μαραθώνα -πράγμα απίθανο, αφού οι δυο ποιητές φιλοξενήθηκαν μαζί από τον Ιέρωνα- ή γιατί νικήθηκε από το Σοφοκλή σε δραματικό αγώνα -πράγμα που 'γινε αργότερα, όπως θα δούμε.
     Όταν νικήθηκε κάποτε σ' ένα δραματικό αγώνα, είπε ότι αναθέτει στο χρόνο τη κρίση, με τη πεποίθηση ότι θα του φέρει την πρεπούμενη τιμή κι αναγνώριση -τόσην εμπιστοσύνην είχε στην αξία της τέχνης του. Τέλος, η Σουίδα αναφέρει ότι σε μια παράσταση του, κατέρρευσαν τα σκηνικά κι υπήρξαν θύματα. Μια άλλη πιθανή εκδοχή είναι να διάλεξε το δρόμο της αυτοεξορίας γιατί είχε δυναμώσει πολύ η δημοκρατική παράταξη στην Αθήνα κι ως μετριοπαθής δημοκρατικός δεν άντεχε τις δημοκρατικές ακρότητες, ενώ αισθάνονταν πιο άνετα στην αυλή του φιλόμουσου Τυράννου Ιέρωνα.
     Πέθανε στη Γέλα το 456-5 π.Χ. σ' ηλικία 70 περίπου ετών. Στη πλάκα του τάφου του χαράχτηκεν επίγραμμα που 'χεν ετοιμάσει μόνος του, λίγο πριν πεθάνει, στο οποίο δεν κάνει καθόλου λόγο για το ποιητικό του έργο, γιατί πάνω απ' όλα έβαζε ότι πήρε μέρος στη μάχη κείνη που 'σωσε τον Ελληνισμό, δηλαδή βάζει πάνω απ' όλα τη πατρίδα και το καθήκον. Οι Αθηναίοι εξασφάλισαν την υστεροφημία του μεγάλου δραματικού ποιητή, ψηφίζοντας νόμο σύμφωνα με τον οποίο επιτρεπόταν όποιος ήθελε να συμμετάσχει στον διαγωνισμό μ' έργα του Αισχύλου.
     Οι δυο γιοι του Ευαίων κι Ευφορίων έγραψαν επίσης τραγωδίες, όπως κι ο Φιλοκλής, γιος της αδελφής του. Ο Ευφορίων φέρεται ότι νίκησε μάλιστα τον πατέρα του, τον Ευρυπίδη και τον Σοφοκλή στους δραματικούς αγώνες. 100 χρόνια μετά, στο θέατρο του Διονύσου,σ τήθηκε το χάλκινο άγαλμά του, φανέρωμα τιμής και μνήμης.
     Η ποίησή του χαρακτηρίζεται υψηλή. Οι ήρωές του παρουσιάζονται ως ατρόμητοι Μαραθωνομάχοι ή ως πλάσματα υπερφυσικά (Τιτάνες, Γίγαντες), όχι μόνο στις σωματικές διαστάσεις, αλλά και στο πάθος και στη καρτερία. Ανάλογη είναι κι η μεγαλοπρέπεια της γλώσσας του. Έχει τη κοινή αναγνώριση όλων των μεταγενέστερων. Το θαυμασμό όλων προς το έργο του συνοψίζει ο Β. Ουγκό:

   "... Είναι μεγαλόπρεπος και τρομερός, είναι βράχος απόκρημνος, χειμαρρώδης, βαραθρώδης και τόσο γιγάντιος που κάποτε γίνεται σωστό βουνό. Τονε πλησιάζεις και τρέμεις. Έχει τον όγκο και το μυστήριο... Ο Αισχύλος μεταβάλλει τον άνθρωπο σε γίγαντα".

    Τον θαύμαζε και λάτρευε κι ο λόρδος Βύρων. Ο Γκαίτε κι ο Σέλλεϋ τον έχουνε για πρότυπο, όταν γράφουν κι αυτοί τραγωδία με θέμα τον Προμηθέα. Κατά τη σύγκρισή του με τους άλλους μεγάλους ομότεχνούς του, στον Αισχύλο αποδίδεται το ύψος, στο Σοφοκλή το κάλλος και στον Ευρυπίδη το πάθος. Στη δημιουργία του ύφους συμβάλλει η απουσία αναγνωρίσεων κι αντιθέσεων χαρακτήρων, που αντίθετα υπάρχουνε στο Σοφοκλή, η προβολή του όγκου της μεγαλοπρέπειας και του ηθικού σθένους.
     Είναι δημιουργός της τραγωδίας και πράγματι καινοτόμος. Πρόσθεσε 2ο υποκριτή, ενώ ο Φρύνιχος χρησιμοποιούσε μόνον ένα. Οι ήρωές του δεν ήτανε λοιπόν καταδικασμένοι να καταστραφούν αναπόφευκτα, αλλά ελπίζανε στη θεϊκή μεγαλοσύνη. Μείωσε τα χορικά δίνοντας έτσι πρώτη θέση στο διάλογο κι έκανε μεγαλοπρεπέστερες τις ενδυμασίες των ηθοποιών κι η τραγωδία παίρνει την οριστική της μορφή.
     Η επιρροή του στο θέατρο συνεχίζεται μέσα από τους αιώνες μέχρι τις ημέρες μας. Είναι ο πρώτος που σκέφτηκε την σκηνογραφία και διακρίθηκε σα ποιητής, μουσικός, ηθοποιός, σκηνοθέτης, σκηνογράφος, δάσκαλος του χορού, αρχιτέκτονας, μηχανικός.
     Λέγεται ακόμη, ότι βελτίωσε τα σκηνικά μέσα της παράστασης (εκκυκλήματα, περιάκτους, μηχανές, εξώστρας, προσκήνια, βροντεία, κεραυνοσκοπεία, θεολογεία, γερανούς, κοθόρνους κι άλλα). Ο ίδιος εξάλλου ήτανε και μελοποιός (σύνθετε δηλαδή τη μουσική των έργων του) και δάσκαλος του χορού κι ηθοποιός. Πριν απ' αυτόν, οι τραγωδίες ήταν μικρά αυτοτελή δράματα. Αυτός κατόρθωσε να τις ενώσει, με το να αντιμετωπίζει και στις τρεις τραγωδίες της 3λογίας ένα πρόβλημα ηθικό κι έτσι τις βλέπει ο θεατής σαν ένα σύνολο. Έπαιρνε δηλαδή ένα μύθο που ήτανε γνωστός και πάνω σ' αυτό θεμελίωνε την υπόθεση και των τριών τραγωδιών του. Τέταρτο (4λογία) ήταν το σατιρικό δράμα, που είχε ως σκοπό να ξαναφέρει το γέλιο και τη χαρά στις ψυχές των ακροατών, που είχανε συγκλονισθεί από τη φοβερή τύχη των ηρώων στις τραγωδίες.
     Αθηναίος πολίτης που μετείχε σ' όλες τις μάχες της εποχής, απηχεί στον θεατρικό και ποιητικό στίβο αυτή ακριβώς την ιστορική στιγμή της πόλης, την ερμηνεύει ιδεολογικά, πολιτικοφιλοσοφικά κι ερμηνεύεται απ' αυτή. Στο έργο του συμπυκνώνεται η έννοια του δικαίου, καθώς κι η συνείδησή του ως μαχόμενου πολίτη. Σύμφωνα με τον G. Thomson, ήταν οπαδός του Πυθαγόρα και τα δράματά του είναι γεμάτα πυθαγορικές ιδέες. Η αισχυλική δραματουργία εξελίσσεται από τα πρώιμα στα ωριμότερα σωζόμενα έργα του. Οι καινοτομίες που εφάρμοσε θα μπορούσαν να συνοψισθούν ως εξής:

   * προσθήκη του δεύτερου υποκριτή (δευτεραγωνιστή),

  * μείωση των χορικών

  * έξαρση του λόγου

  * σύσταση της τριλογίας ενιαίου περιεχόμενου
  * δημιουργία μηχανών-σκηνικών θεάτρου

     Όλες αυτές οι διαφοροποιήσεις από τη πρώιμη γραφή του οδηγήσανε στη τελική ποιητική του περίοδο, που αποτυπώνεται στη μνημειώδη "Ορέστεια". Το βασικό χαρακτηριστικό της τέχνης του είναι το μεγαλείο. Τα έργα του κινούνται μέσα στο χώρο των θεών και των ηρώων και τα πρόσωπά τους δεν είναι ούτε όπως έπρεπε να είναι (Σοφοκλής) ούτε πως είναι πραγματικά (Ευριπίδης). Το ανάστημά τους ορθώνεται πάντα επάνω από το ανθρώπινο και επιβάλλεται με τη μεγαλοπρέπεια και των πράξεών τους και των αποτελεσμάτων. Η πλοκή δεν εξελίσσεται με σύγκρουση ανάμεσα στα πρόσωπα του έργου, αλλά με σύγκρουση του ανθρώπου και της Ειμαρμένης, που κυβερνά τον κόσμο. Εκπρόσωποί της είναι οι Θεοί. Ο άνθρωπος, λοιπόν, παλεύει με αυτούς και νικιέται πάντα. Αυτό δε θα πει βέβαια, ότι το έργο του κυριαρχείται από αφηρημένες ιδέες. Κάθε τραγωδία του (3λογία μάλιστα) αντιμετωπίζει ένα πρόβλημα και προσπαθεί να το λύσει. Κι ο Αισχύλος ήταν από τους πιο φωτισμένους ανθρώπους του καιρού του, παρακολουθώντας τις πολιτικοκοινωνικές εξελίξεις κι έλεγε τη γνώμη του πάντα από τη σκηνή. Ούτε πάλι ότι η πλοκή κι η δύναμη των προσώπων περιορίζονται, επειδή η σύγκρουση με την Ειμαρμένη είναι, κατά κάποιο τρόπο, προδικασμένη.
     Εδώ, άλλωστε, φανερώνεται κι η δύναμη της τέχνης του, γιατί πάνω από το γνωστό στον ακροατή μύθο, που παρουσιάζεται με αποκαλυπτικό τρόπο, στέκει το πρόβλημα, που δεν αντιμετώπισε ο μύθος (ηθικής πάντα μορφής), παρά με την απλοϊκή αντίληψη της εποχής που δημιουργήθηκε. Στα διαλογικά του μέρη ξέρει ο ποιητής να κρατά όλη την ένταση της δραματικότητας με τη συγκλονιστικότητα της δράσης, τις πλούσιες λυρικές περιγραφές, που αλλάζουν συνεχώς και την έντονη διαγραφή του χαρακτήρα κάθε πρωταγωνιστή. Είναι ένας οραματιστής, που ξέρει το μυστικό να ζωντανεύει τις αφηρημένες ιδέες και ένας στοχαστής που σκύβει επάνω από τους αρχαίους μύθους και δημιουργεί για να χαρίσει στους ανθρώπους ένα υψηλό ηθικό δίδαγμα. Ο Αισχύλος ήταν βαθύτατα θρησκευόμενος νους. Η στάση του όμως απέναντι στους θεούς ήταν μάλλον κριτική.
     Τα θέματα που απασχόλησαν τον Αισχύλο στις τραγωδίες του, έδωσαν πνευματική τροφή και σε νεότερους ποιητές. Ο πανανθρώπινος συμβολισμός πολλών ηρώων του και η μεγαλοπρέπεια των συλλήψεών του δεν ήταν δυνατό ν' αφήσουν ασυγκίνητο το πνεύμα μεγάλων Ευρωπαίων δημιουργών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο "Προμηθεύς Λυόμενος" του Σέλεϊ (Shelley). Βέβαια ο τρόπος που πραγματεύεται το λυρικό του δράμα, όπως τ' ονομάζει, είναι εντελώς πρωτότυπος αλλά είναι φανερό σε κάθε στίχο ότι την αφορμή για τη σύνθεση του έργου του την πήρε ο 'Αγγλος ποιητής από τον "Προμηθέα" του Αισχύλου. Ιδιαίτερα στις δυο πρώτες πράξεις, οι αισχύλιες απηχήσεις είναι ιδιαίτερα έντονες.
     Δεν είναι γνωστό πόσες ακριβώς τραγωδίες έγραψε. Σύμφωνα όμως με το βιογράφο του πρέπει να 'γραψε 70 τραγωδίες και 5 σατιρικά δράματα, ενώ το Σουίδα αναφέρει 92 έργα του, δηλαδή 23 4λογίες. Σήμερα σώζονται οι τίτλοι 77 έργων. Ολόκληρα όμως σώθηκαν μόνον 7:

α) "Ικέτιδες" (προ του 472 π.Χ.)

β) "Πέρσαι" (472 π.Χ.)

γ) "Επτά Επί Θήβαις" (467 π.Χ.)

δ) "Προμηθεύς Δεσμώτης" (μετά το 465 π.Χ.)

ε) "Αγαμέμνων". Μαζί με τις τραγωδίες "Χοηφόροι" κι "Ευμενίδες" αποτελεί 3λογία (458 π.Χ.)

Ρητά Του Αισχύλου

   "Μη προς κέντρα λακτίζειν". (Μη πας γυρεύοντας. "Αγαμέμνων")
   "Δεν υπάρχει χειρότερο κακό από τα ωραία λόγια που σε ξεγελάνε".
   "Νυν υπέρ πάντων αγών". ("Πέρσες")
   "Όταν κανείς ακούει μόνο τη μια παράταξη, δε μαθαίνει παρά μόνο τη μισή αλήθεια".
   "Σοφός είναι ο άνθρωπος που ξέρει χρήσιμα πράγματα όχι κείνος που ξέρει πολλά".
   "Το αισχρότερο ελάττωμα είναι να καλλωπίζετε τη σκέψη σας, με τη βοήθεια της αισχρότατης υποκρισίας".

   "Αισχύλον Ευφορίωνος Αθηναίον τόδε κεύθει μνήμα καταφθίμενον πυροφόροιο Γέλας, αλκήν δι' ευδόκιμον Μαραθώνιον άλσος αν είποι και βαθυχαιτήεις Μήδος επιστάμενος". ("Τον Αθηναίο Αισχύλο, γιο του Ευφορίωνα, σκεπάζει τούτο το μνήμα, που πέθανε στη σιτοφόρο Γέλα. Για την εξαιρετικήν ανδρεία του μάρτυρες, το Μαραθώνιον 'Αλσος κι ο πυκνομάλλης Πέρσης, που τη γνώρισεν απ' τη καλή").

Πηγή:peri-grafis.com