Λυκούργος και Σπάρτη

‘’ Η Σπάρτη στο μύθο είναι κόρη του Ευρώτα και σύζυγος του ήρωα Λακεδαίμονος. Η ιστορία της ξεκινά με την αυγή των πρώιμων γεωμετρικών χρόνων, όταν αρχίζει να σταθεροποιείται η δωρική κυριαρχία, σε ένα-όχι αμελητέο-υπόστρωμα γηγενών. Η Σπάρτη βέβαια αποκτά λίγο αργότερα εκείνη την οργανωτική μορφή που θα της χαρίσει ένα όνομα –μύθο, για χιλιετίες, σε όλο τον κόσμο. Μέσα στην ένδοξη πορεία της, απ' τα αρχικά στάδια της γένεσης, μέχρι την κορυφή της ακμής και τελικά την πτώση της, το όνομά της συνδέθηκε με τεράστιες για τον αρχαίο κόσμο φυσιογνωμίες-κατά βάση φιλοσόφους και στρατιώτες- ή μάλλον με πρότυπα ανδρών που δίκαια η Ιστορία μπορεί να προσφωνεί και με τους δύο τίτλους. Πρώτα απ' όλα όμως, η ιστορία της Σπάρτης συνδέθηκε και γράφτηκε παράλληλα με τη μοίρα μίας μεγάλης φυσιογνωμίας, που η ζωή και το έργο της ξετυλίγονται μαζί με ένα μυθικό νήμα.’’

Υπάρχουν αρκετοί σύγχρονοι "ιστορικοί" που επιμένουν πως ο Λυκούργος δεν είναι ιστορικό πρόσωπο. Ίσως, λένε, η νομοθεσία του να είναι ένα έργο σύνθεσης και εξέλιξης που παγιώθηκε με την πάροδο αρκετών ετών και με τη διαδοχική επιρροή που διάφορες προσωπικότητες άσκησαν σε αυτό. Όλα αυτά εξάλλου δεν έχουν ιδιαίτερη σημασία, καθώς η πολιτεία των Λακεδαιμονίων δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα σύνολο ακραίων, αντιδραστικών και συγκεντρωτικών δομών, ποτισμένων με το πνεύμα του πιο απάνθρωπου μιλιταρισμού. Μία καλή απάντηση σ' όλους αυτούς δίνει ο Πλούταρχος στους βίους του Λυγκούργου, με την γνωστή φράση που περιγράφει την ποιότητα των ανθρώπων που ανδρώθηκαν στην σπαρτιατική πολιτεία: "Άπασα η πόλις φιλοσοφούσα". Γιατί αν η Αθήνα γέννησε έναν Σωκράτη και έναν Πλάτωνα, η Σπάρτη πραγματικά υπήρξε μία πόλη φιλοσόφων. Ανδρών δηλαδή, που πρώτα απ' όλα με τις πράξεις και τον ένδοξο βίο τους δημιούργησαν ένα νέο φιλοσοφικό πρότυπο. 

Βίος και νόμοι του Λυκούργου

Η ιστορία της Σπάρτης δένεται άρρηκτα με το έργο και τη ζωή του Λυκούργου. Ο Πλούταρχος, με το εξαίρετο σύγγραμμά του περί του βίου του Λυκούργου, είναι ο πιο έγκυρος οδηγός στην αναζήτηση της αλήθειας γύρω απ' αυτή τη μεγάλη φυσιογνωμία του αρχαίου κόσμου. Η ιστορία ξεκινά στις αρχές του 8ου αιώνος, λίγο πριν την τέλεση των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων. Κατά τον Αριστοτέλη, ο Λυκούργος υπήρξε ο βασικός εισηγητής της Ολυμπιακής εκεχειρίας μαζί με τον Ίφυτο, οπότε έτσι καθορίζεται ο χρόνος δράσης του.

Ο πατέρας του Λυκούργου ήταν βασιλιάς της Σπάρτης σε περίοδο έντονων ζυμώσεων, με τον βασιλικό θεσμό να έχει χάσει το κύρος του και την πόλη να οδεύει προς την αναρχία. Κατά τη διάρκεια μίας εκ των πολλών συμπλοκών, ο πατέρας του Λυκούργου τραυματίζεται θανάσιμα, αλλά και ο αδερφός του που αναλαμβάνει την εξουσία, πεθαίνει λίγο αργότερα. Ο Λυκούργος γίνεται βασιλιάς, παραχωρεί όμως τον θρόνο στον νεογέννητο γιο του αδερφού του. Παρ' όλα αυτά συνεχίζει να είναι ο ισχυρός άνδρας της πόλεως, γεγονός που προκαλεί αντιδράσεις στους κύκλους της αριστοκρατίας και τον αναγκάζει να αυτοεξοριστεί. Έτσι ξεκινά το πρώτο στάδιο του νομοθετικού του έργου.

Τα δύο μέρη που με βεβαιότητα επισκέπτεται ο Λυκούργος είναι η Κρήτη και η Ιωνίας. Έτσι, όπως λέει ο Πλούταρχος: 

"...ήθελε να παραβάλη τον τρόπον διαβιώσεως των Κρητών, ο οποίος ήτο πτωχικός και αυστηρός, προς την πολυτελήν και τρυφηλήν διαβίωσιν των Ιώνων...και να παρατηρήση εκ του μακρόθεν την διαφοράν μεταξύ των δύο τρόπων διαβιώσεως και των δύο πολιτευμάτων. Εκεί δε εγνώρισε διά πρώτην φοράν και τα ποιήματα του Ομήρου, τα οποία διέσωζον οι απόγονοι του Κρεοφύλου, και ότε διεπίστωσεν, ότι εις τα ποιήματα αυτά ενυπήρχεν το στοιχείον της ροπής προς την τέρψιν και την ακράτειαν και αναμεμειγμένον προς αυτό το πολιτικόν και το αποβλέπον εις την διαπαιδαγώγησιν των ανθρώπων, άξιον όχι μικροτέρας φροντίδος, τα έγραψε με προθυμίαν και τα συνεκέντρωσε, διά να τα μεταφέρη εδώ...".

Η πτώση και η παρακμή του βασιλείου της Σπάρτης εν τω μεταξύ θα κάνει όχι μόνο τους πολίτες, αλλά και τους βασιλείς να επιδιώξουν την επάνοδο του Λυκούργου στην πόλη. Γεγονός που θα πραγματοποιηθεί τελικά, έπειτα απ’ τη θεϊκή έγκριση και τη διαβεβαίωση των Δελφών πως η προσπάθεια μεταρρύθμισης θα στεφθεί με επιτυχία.

Αυτή μεταρρύθμιση βέβαια, όπως και κάθε μεγάλη αλλαγή στην Ιστορία, δεν θα επέλθει ούτε με διάλογο, ούτε με ψηφοφορία, αλλά με την ισχύ των όπλων. Ο Λυκούργος, με μία επίλεκτη ομάδα ανδρών, θα βαδίσει ένοπλος στην αγορά και θα προλάβει έτσι την έκφραση οποιασδήποτε αντίδρασης. Ο ενήλικος πλέον βασιλιάς θα αποδεχθεί άμεσα τη νέα τάξη που επέβαλε αυτή η αναίμακτη επανάσταση κι έτσι μια νέα σειρά θεσμών θα επιβληθεί στην πόλη της Σπάρτης, αλλάζοντας έτσι για πάντα τη μετέπειτα ιστορικής της πορεία.

Τα βασικότερα στοιχεία της νέας νομοθεσίας περιγράφονται ζωντανά στο βαρυσήμαντο ιστορικό έργο του Πλουτάρχου:

"...Μεταξύ δε των πολλών καινοτομιών τας οποίας εισήγαγε ο Λυκούργος, πρώτη ήτο και σπουδαιοτέρα η σύστασις της γερουσίας...Διότι ενώ προηγουμένως η πολιτική κατάστασις εις την Σπάρτην ήτο μετέωρος και ασταθής, έχοντας απόκλισις άλλοτε προς το μέρος των βασιλέων τείνουσα να μεταβληθή εις τυρρανικόν καθεστώς, άλλοτε δε προς το μέρος του λαού με τον φόβον εκτροπής προς το δημοκρατικόν πολίτευμα, από της εποχής του Λυκούργου το πολιτικόν σώμα  της γερουσίας τοποθετηθέν εις το μέσον της πολιτείας, ωσάν έρμα μέσα εις το πλοίον, παρεσκεύασεν την πολιτικήν ισορροπίαν και εστερέωσε την τάξιν...".

Στο ίδιο πλαίσιο και η καθιέρωση της αρχής των Εφόρων, που θα αποτελούσαν μία ακόμη ασφαλιστική δικλείδα του πολιτεύματος.

“Να πρωτεύουν μόνον κατά την αρετήν…”

Είχαμε όμως και την μεγαλύτερη καινοτομία στην παγκόσμιο πολιτική ιστορία, με την επιβολή του αναδασμού της γης. Γράφει σχετικά ο Πλούταρχος: 

"…ο Λυκούργος απέβλεψε να εκδιώξη την αλλαζονείαν και τον φθόνον και τας βιαοπραγίας και τον πολυτελήν τρόπον διαβιώσεως, προσέτι δε και τα ακόμη σοβαρότερα νοσήματα της πολιτείας, δηλαδή τον πλούτον και την πενίαν. Διά τούτο κατόρθωσε να πείση από κοινού όλους τους πολίτας, αφού αποξενωθούν πάσης ιδιοκτησίας, να κάμουν εξ αρχής νέαν διανομήν της γης και να συζούν εις το μέλλον όλοι ίσοι μεταξύ των και έχοντες ίσον μερίδιον γης, να επιδιώκουν δε να πρωτεύουν μόνο κατά την αρετήν...".

Η εξασφάλιση της ισότητος όμως επετεύχθη και με μία σειρά άλλων μέτρων, οικονομικής κυρίως φύσεως και με τεράστια συμβολική σημασία: "...Κατά πρώτον μεν κατέστησεν άκυρον παν νόμισμα κατεσκευασμένον από χρυσόν και άργυρον και διέταξε την χρήσην νομισμάτων τα οποία ήσαν κατασκευασμένα μόνον από σίδηρον...Μετά δε την καθιέρωσιν σιδηρού νομίσματος εξέλιπον από την Λακεδαίμονα πολλά είδη παρανόμων και αδίκων πράξεων...κι ούτε ήτο δυνατόν οι Σπαρτιάται να αγοράσουν κάτι από τα ξένα προϊόντα και τα ευτελή εμπορεύματα…".

 "...Μετά ταύτα δε ο Λυκούργος επέτυχε την εκδίωξιν των αχρήστων και ανωφελών τεχνών. Αι περισσότεραι από τας τέχνας αυτάς έμελλον να συνεξορισθούν με το κοινόν νόμισμα. Κατ' αυτόν δε τον τρόπον αποχωρισθείσα ολίγον κατ' ολίγον η πολυτέλεια από εκείνα, τα οποία συντελούν εις την αναζωπύρησιν και την ανάπτυξίν της, ήρχισε αφ' εαυτής να μαραίνεται". 

Αλλά οι βασικότερες αλλαγές που επέβαλλε ο Λυκούργος αφορούσαν την βελτίωση της κοινωνικής ζωής της Πόλεως, μέσω της ανάπτυξης ισχυρών συντροφικών δεσμών μεταξύ των Σπαρτιατών. Στα συσσίτια, όλοι οι Όμοιοι συνέτρωγαν τις ίδιες καθορισμένες τροφές, αποφεύγοντας έτσι να τρέφονται κατ' οίκον, ξαπλωμένοι σε πολυτελή στρώματα, υπό τις περιποιήσεις υπηρετών και μαγείρων. Μέσω αυτής της γενικότερης απλοποιήσεως του τρόπου ζωής, κατέστη τελικώς ο "πλούτος άπλουτος". Το ποτό επιτρεπόταν, αλλά με μέτρο. Οι Όμοιοι μεθούσαν με το ζόρι τους είλωτες και τους ανάγκαζαν να τραγουδούν άσματα και να χορεύουν χορούς που οι Σπαρτιάτες θεωρούσαν ευτελείς. Έτσι οι νέοι διδάσκονταν ποιες ακριβώς συνήθειες όφειλαν να αποφεύγουν.

Με το πέρας του συσσιτίου, το βράδυ, οι Σπαρτιάτες έπρεπε να επιστρέψουν στις οικίες τους βαδίζοντας στο σκοτάδι. Έτσι θα μάθαιναν να αντιμετωπίζουν με θάρρος κι όχι με φόβο το σκότος της νύχτας.

 "...Από δε τα φαγητά των Σπαρτιατών το περισσότερον περίφημον ήτο ο λεγόμενος μέλας ζωμός, ο οποίος εχρησιμοποιείτο τόσον πολύ, ώστε οι μεγαλύτεροι κατά την ηλικίαν να μη έχουν ανάγκην ούτε μικρού τεμαχίου κρέατος...".

Λέγεται μάλιστα ότι κάποιος Σπαρτιάτης μάγειρας απάντησε στον βασιλέα του Πόντου, ο οποίος εκδήλωσε την απαρέσκειά του για τον μέλανα ζωμό:

"Ω βασιλεύ, τον ζωμόν αυτόν πρέπει να τρώγουν μόνο όσοι έχουν λουσθή εις τα ύδατα του ποταμού Ευρώτα".

Η αγωγή των νέων

Στον τομέα της αγωγής των νέων, η Σπάρτη είναι ίσως το τελειότερο ιστορικό πρότυπο, με τη σχετική νομοθεσία να αποτελεί ύψιστο και διαχρονικό δείγμα πολιτιστικής ακμής. Μέχρι τα 7 τους χρόνια, τα παιδιά ζούσαν στην πατρική τους στέγη. Από 'κει και έπειτα ξεκινούσε γι' αυτά η ομαδική συμβίωση υπό την σκέπη της Πολιτείας, που θα συνεχιζοταν χωρίς διακοπή, τα επόμενα 23 χρόνια. Οι συνομήλικοι έφηβοι συγκροτούσαν τις αγέλες, στις οποίες αρχηγός οριζόταν ένας μεγαλύτερος νέος.

Η εμφάνιση ενός νεαρού Σπαρτιάτη προβλεπόταν από τον Νόμο. Χαρακτηριστικά της αποτελούσαν τα κοντά μαλλιά, το ελαφρύ ντύσιμο και η έλλειψη υποδημάτων. Μόνο σε περίοδο πολέμου, η περιποίηση της κόμης ήταν επιβεβλημένη, κάθως σύμφωνα με κάποιον παλαιό λόγο του Λυκούργου, τα μακριά μαλλιά κάνουν έναν όμορφο άντρα να φαίνεται περισσότερο όμορφος κι έναν άσχημο περισσότερο φοβερός. Το χειμώνα οι νέοι κολυμπούσαν στα παγωμένα νερά του Ευρώτα, διώχνοντας έτσι απ' το σώμα και την ψυχή τους τα τελευταία ίχνη θηλυπρέπειας. Το λιτό συσσίτιο μπορούσε να συμπληρωθεί από κλοπές. Η κλοπή δεν ήταν πράξη ανίερη, σχεδόν επιδοκιμαζόταν. Στην περίπτωση σύλληψης όμως, προβλεπόταν σκληρή τιμωρία. Για λόγους θρησκευτικούς, αλλά και παιδαγωγικούς, το μαστίγωμα των εφήβων συνηθιζόταν. Αυτή η πρωτότυπη μορφή εξάσκησης πραγματοποιείτο τελετουργικά στον ναό της Ορθίας Αρτέμιδος. Ο νέος με την μεγαλύτερη αντοχή ξεχώριζε και ονομαζόταν Βωμονίκης. Πέρα απ' αυτά, σε καθημερινή βάση προβλεπόταν η διδασκαλία ανάγνωσης, γραφής, μουσικής και χορού. Ο νεαρός Σπαρτιάτης κατείχε ιδιαίτερα υψηλό επίπεδο γνώσεων για την εποχή του. Μέχρι τα 30 ήταν υποχρεωμένος να ζει μαζί με τους συντρόφους του, συνηθιζόταν όμως οι νέοι να το σκάνε κρυφά τα βράδυα από τις συσκηνίες, για να συνεβρεθούν με τις συζύγους τους. Μπορεί έτσι πολλοί Σπαρτιάτες να είχαν παιδιά, χωρίς να έχουν αντικρύσει τις γυναίκες τους υπό το φως της ημέρας. Γενικά πάντως η Πολιτεία επιδοκίμαζε τον θεσμό της πολύτεκνης οικογένειας και τιμωρούσε την αγαμία. Τα δικαιώματα της γυναίκας στην Σπάρτη ήταν κάτι αδιανόητο για τους υπόλοιπους Έλληνες. Αυτή επωμιζόταν όλα τα οικογενειακά βάρη, μιας και ο άντρας μονίμως απουσίαζε, είτε λόγω της εκπαίδευσης, είτε σε εκστρατείες.

Περί της Κρυπτείας

Απ' τα 18 μέχρι τα 20 τους χρόνια, οι νέοι ήταν υποχρεωμένοι να συμμετέχουν ενεργά στην Κρυπτεία: Επίλεκτες ομάδες νεαρών Σπαρτιατών στέλνονταν στη λακωνική ύπαιθρο, με ελάχιστα εφόδια και υποτυπώδη εξοπλισμό. Περνούσαν την ημέρα σε σκοτεινά κρησφύγετα, ενώ τη νύχτα εξορμούσαν στους αγρούς και σκότωναν τους πιο ισχυρούς και επικίνδυνους για την πόλη είλωτες. Την οργάνωση και την εκτέλεση αυτών των επιχειρήσεων, καθώς και το άρτια οργανωμένο δίκτυο πληροφοριών που απαιτεί αυτή η δραστηριότητα, κάλυπτε άκρα μυστικότητα. Ο Θουκυδίδης γράφει πως στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου εξαφανίσθηκαν περισσότεροι από δύο χιλιάδες είλωτες από την ύπαιθρο χώρα της Λακεδαίμονος, χωρίς ποτέ να υπάρξει οποιοδήποτε στοιχείο για αυτή τη μαζική “εκκαθάριση”.